Promnicii Vita

Start › Edition › Band II,1 › Promnicii Vita
[Druckausgabe S. 293]

60. Sz 48 1624 Promnicii Vita

In einer Einfassung von 165 × 110 Außen- und 142 × 87 mm Innenmaß: ILLVSTRIS DOMINI | SEYFRIDI | PROMNICII | Baronis Pleſſenſis; Sora-|uiæ, Tribellii & Hoierswerdæ | Domini, &c. | Herois fortiſsimi, Vita. | Scriptore | MARTINO OPITIO. | [rechteckiges Zierstück, 11,5 × 54 mm] | [Strich, 85 mm] | BREGÆ | Ex Officinâ Typographicâ Auguſtini Grunderi. | M. DC XXIV.

4°: A–C Exemplare: Breslau (4 E 513/6 =) 355 060 u. 4 E 515/14; Gö 8° H. Germ. un. IV, 648

Gliederung: [A1a] Titel; [A1b] leer; A2a bis A3b innerhalb der Randleisten (vide infra) und unter einer Kopfleiste von 11 × 94 mm die Widmung an Johann Ulrich von Schaff-Gotsch, in Antiqua, Initiale von 16 × 16 mm. A4a unter dem Kopftitel in Antiqua Text der Vita in Kursive; Initiale ist 12 mm hoch; Ende C4b; auf der unteren Hälfte ein Schlußornament von 60 × 68 mm. Alle Seiten (außer der Titelseite und der leeren Seite A1b) sind eingefaßt von einer oben, rechts und links 3 mm weiten, unten jedoch 12 mm hohen Randleiste; Außenmaß des Rahmens be- trägt ± 166 (170) × 110 mm, Innenmaß ± 150 (154) × 102 mm. Die Zahlen in Klammern beziehen sich auf Bogen B, der abweicht. Die geschweifte Form von Lettern ist häufig verwendet worden; auf dem Titelblatt z. B. am Ende von Zeile 7 und 8. Das Semi- kolon in Zeile 4 des Titels erscheint als Komma in manchen Exem- plaren. Auf C4a fehlt der Kustos.

Laut Widmung vollendete Opitz diese Vita am 1. Juli 1624 in der Zurückgezogenheit des Schaffgotschen Bades Warmbrunn, wo er sich etwa zwei Monate aufgehalten hatte. Den Auftrag dazu mochte er schon im Spätsommer 1623 erhalten haben, als er auf der Rückkehr aus Siebenbürgen wegen Pestgefahr nicht das Vaterhaus hatte aufsuchen können und als er im Gefolge des Herzogs Rudolf nach Warmbrunn gekommen war. Über J. U. von Schaffgotsch siehe Weiteres in der Einleitung zur Schäfferey von der Nimfen Hercinie (1630).

Der Freiherr Siegfried von Promnitz III. gehörte, wie die Fa

[Druckausgabe S. 294]
milie von Schaffgotsch, dem hervorragendsten schlesischen Adel an. Ausführliche genealogische Angaben über die Familie von Promnitz finden sich in Johann Samuel Magnus’ Historische Be- schreibung der Promnitzischen Residenz-Stadt Sorau, Leipzig 1710. Die Opitzischen Mitteilungen werden dokumentarisch nicht immer bestätigt: die Matrikel der Universität Wittenberg z. B. weist keine Immatrikulation der beiden Brüder von Promnitz für 1585 aus. Sie ließen sich dagegen am 24. März 1590 einschrei- ben und Weighart wurde am 18. Oktober zum Rektor h. c. ge- wählt. Der Wittenberger Aufenthalt dürfte also auf den in Padua folgen, es sei denn, die Immatrikulation wäre 1585 verabsäumt worden, was bei der Prominenz der beiden Freiherrn unwahr- scheinlich ist. Die unveröffentlichte Matrikel der Universität Padua zeigt (nach gütiger Mitteilung von Frau Professor Lucia Rossetti vom Archivio Antico), daß Weighardus und Sigfridus a Promnitz sich am 21. Nov. 1587 als Mitglieder der »Natio Ger- manica juristarum« einschreiben ließen: ms. 459 des Universitäts- archivs. Eine zweite Immatrikulation Siegfrieds scheint nicht stattgefunden zu haben, war auch nicht erforderlich. Betreffs Sterbeort und -tag war nichts über Opitz Hinausgehendes zu eruieren.

Am 28. Dez. 1624 schickte Opitz von Bunzlau aus ein Exemplar der Vita an Lingelsheim, der sich damals in Straßburg aufhielt (Rei 156). Dort sah Bernegges das Büchlein und schrieb darüber am 12. Nov. 1625 an Opitz dies lapidare Urteil: »Felicem tali Homero Hectorem!« (Rei 182, 41). Buchner erhielt ein Exemplar zusammen mit dem libro de re poetica Germanorum mit Begleit- brief vom 16. Feb. 1625 aus Liegnitz (Archiv f. Littgesch. V [1876], 340). In beiden Begleitschreiben nennt Opitz die Biographie ein »ἀποσπασμάτιον historicum«, Buchner gegenüber mokiert er sich außerdem noch über die bei solcher Materie obligatorische Frei- heit. Ferner erwähnt Opitz das Werk in dem Gedicht »An Nüß- lern« (zuerst B 167–73); er klagt dort 65 ff., daß die Liebe zur Flavia ihn von der Arbeit am Lebenslauf des »unverzagten Helden von Promnitz« abgehalten habe. Eine weite Nennung findet sich in der Hercinie: (1630). Dort teilt Opitz auf S. 62 mit, er habe sich »vor etzlichen Jahren ... zwey Monat vber allhier zimlich wol befunden/ vnnd nicht allein das Leben ... Seyfriedens von Promnitz ... sondern auch vnterschiedene Gedichte ... auffge

[Druckausgabe S. 295]
setzt«. Der Siegfried v. Promnitz, dem mit Heinrich v. Reichen- bach zusammen Teil II der Argenis gewidmet wurde, ist ein Neffe, nicht wie Geiger meint, ein Sohn unseres Siegfried, der ja ohne Nachkommen starb.

L. Geigers Erläuterungen zu den »Briefen von M. O.«, in Archiv f. Littgesch. V, 325–28 befassen sich mit unserm Werk, das sonst kaum beachtet worden ist. Es ist weder neu aufgelegt noch in die Gesamtausgaben aufgenommen worden.

[A2a]

Perillustri Domino IOHANNI ULRICO DE SCHAFF-GOTSCH, BARONI Trachenbergae, Greiffensteinii, Kinasti et Chemnitii Domino, &c. S. D. Martinus Opitius.

QUi res gestas domi forisque memoria dignas literis mandant, Perillustris Domine, arduum et maius quam pro captu et opinione vulgi opus aggrediuntur. Cum enim veritas praecipua historiarum lex et quasi anima sit, obscurus de iis quae ante nos acciderunt rumor incertaque aliorum qui priora tempora descripserunt fides, quid sequi aut quid non sequi debeamus, dubitare nos semper facit: sui vero aevi fastos posthabitis adulationibus aut invidia studioque erga partes omisso condere periculo nunquam caruit. Legimus Tiberio regente Cremutium CordumSachanmerkung, quod editis anna- libus laudatoque M. Bruto C. Cassium Romanorum ultimum dixis- set, a corrupto faedis assentationibus Senatu postulatum fuisse et mori iussum. Domitiani saevitate IuniusSachanmerkung Rusticus, quod Paeti Thraseae et Helvidii Prisci laudes edidisset appellassetque eos sanctissimos viros, Metius item PomposianusSachanmerkung, quod habere Sachanmerkung

[Druckausgabe S. 296]
imperatoriam genesim vulgo fe- [A2b] rebatur et quod depictum orbem terrae in membranas concionesque regum ac ducum ex Tito Livio circumferret, interempti sunt. Tam ingenti odio alienas virtutes prosequuntur, qui de suis gloriari non possunt et ne nominare quidem alios ea volunt vitia, quae ipsi committere non verentur. Rependit tamen sua cuique merita posteritas, et ut Caligularum, Neronum similiumque monstrorum detestandi mores in ore oculisque omnium, quandiu libri erunt, versabuntur, ita optimorum clarissimorumque hominum vita recte acta scrip- torum beneficio sempiterna gloria efferetur. ExtabuntSachanmerkung certe olim, qui nostri etiam temporis bella fortunamque, de quibus ob livorem aut potentiam partium nemo adhuc, quod sciam, ea qua decet libertate animi ac generositate locutus est, remoto velo ita describent, ut facile quivis deprehendere possit, quorum emergendi libidine, avaritia, ambitione aliisque sceleribus divi- narum pariter humanarumque status rerum vulnus acceperit gravissimum. Non enim stabit per eos, qui eruditos omnes cum ipsa literarum bonarum memoria occasione armorum civilium opprimere conantur, quominus dicta uniuscuiusque, facta et con- silia, obscuris reconditisqueSachanmerkung chartis credita, tandiu incorrupta conserventur, donec minori cum discrimine maiorique cum fama per universum orbem terrarum legi possint. Interea vel tenues earum rerum scintillas spargamus, quae maximo postea bonorum gaudio frementibus nequicquam veritatis pariter et artium libera- lium osoribus radios soleSachanmerkung ipso clariores emittent. A me, Domine, Seyfridi Promnicii, summi, [A3a] sive bella sive togam spectes, viri, vitam nunc accipe, quae vel ideo publicae luci tradenda est, ut melius de nobis sentire discant exteri nonnulli, qui ob pauco- rum quorundam tergiversationes, ut lenissime dicam, et res minus feliciter gestas antiquum illud Germanorum robur celeber- rimamque fortitudinem ac virtutes periisse funditus opinantur. Quorum maligna pravaque iudicia Promnicius refutabit sat scio: ita in exemplum trahi merentur, quaecunqueSachanmerkung incomparabilis
[Druckausgabe S. 297]
heros unquam suscepit. Producantur licet quotquot ob armorum peritiam nostris avorumque temporibus laudem vel amplissimam adepti sunt: nemo, inter labores etiam militiae, praelia, victorias, lituos et castra, tot pacis artes coniunxit. Concurrant omnes artifices, omnes illi qui singulari quodam genio ducti huius aut illius scientiae negotiorumque urbanorum peritiam supra ceteros iactitare possunt: Promnicio inter remissiones atque lusus ista fuerunt, et ne nihil interdum ageret, hoc egit. Quare cum viderem tot tamque mirandas eius dotes describi ex merito a me non posse, imitatus sum illos, qui vastae huius machinae, quem mundum vocamus, imaginem exiguae tabellae ambitu exprimunt, et lectoris censurae reliqui, quicquid meam excessit. Sume ergo ea humanitate qua, positus quamvis in tam eminenti rerum fastigio, uti erga cuiusvis ordinis homines soles, Promnicii tui vitam, hoc est veram earum virtutum effigiem, quas in te quotidie contemplamur et colimus. Neminem antea habebas, quem imitari poteras, quam illum; nunc, postquam ad plures abiit, neminem, quam te ipsum. Ita reliquos non generis saltem [A3b] splendore fortunaeque muneribus, verum iis etiam rebus vincis, quae maiorum imagini- bus divitiisque omnibus merito anteferuntur. Et divulgari sub illustrissimo nomine tuo libellus hic propterea etiam debet, quod nemo virtutes aliorum intelligere melius videatur, quam qui eas rectissime exprimit. Accedit, praeter sanguinis et amicitiae quae tibi cum illo erat iura, voluntas hac in parte tua, Patrone Genero- sissime, et mansuetum Serenissimi Domini Georgii Rudolphi Principis optimi imperium, cuius ipsos nutus et cogitationes, si possibile sit, observare me debere hic etiam profiteor. Nam, ut de plurimis pauca referam, reversum me superiori anno e pere- grinatione Dacica et ob pestis atrocitatem Boleslaviam laresque paternos adire non audentem ultro inter aulae suae familiares asscivit, eaque hactenus fovet clementia, ut vivere me ingratum et mori necesse sit. His si tuus quoque accesserit favor et benevo- lentia, securum magis quietumque studiis meis quam hucusque otium eamque mihi vitam spondere audeo, quae tranquilla mente et absque strepitu atque invidia inter negotia Musarum et curas eruditiores diffluat. Vale, praeclarum Silesiae nostrae sidus, cum insigni heroina celsissima coniuge tua; quae cum suavissimis duobus vestri coniugii floscalis tertium etiam nuper felici partu adiunxerit, ob hoc devota tibi mente gratulor, Deumque immor
[Druckausgabe S. 298]
talem etiam atque etiam oro, ut maioribus indies beneficiis splendidissimam domum vestram familiamque foveat et clementer conservet. Ex thermisSachanmerkung tuis, secessu Musarum gratissimo. Kalen- dis Iuliis, Anni M. D. C. XXIV..

[A4a]

Illustris Domini SEYFRIDI PROMNICII Vita, Scriptore Martino Opitio.

EXimia magnorum hominum facta et virtutes celebrare cum neces- sitas quaedam tum ipsa quodammodo ratio iubere nos videtur. Honestum enim est, iis qui aut publice aut privatim humano generi profuerunt, vel hoc saltem modo gratias referre et isto quasi fomite aliorum etiam egregios conatus ad optima quaeque erigere. Quia vero viventes adhuc laudare livor et invidia, per- petui rerum magnorum comites, vetant, recte et ordine hoc pie- tatis officium tandiu differtur, donec novissimus ille exitus viam attrectandi benemeritos calumniae praeclusit. Ceteras quidem circa tumulum cerimonias contemnendas non esse nemo negave- rit; solius tamen fere miseri cadaveris gratia institutae sunt. Sed laudationes et panegyrici animum ipsum et mentem, illam immor- talem nostri partem, concernunt. Et hunc defunctos commen- dandi morem illi etiam, qui vero Dei cultu non fuerunt praediti, religiose admodum observarunt, id quod tam ex Graecis quam Latinis aliisque autoribus manifestum est et tot inscriptiones ac marmora, quae ex media antiquitate etiamnum passim supersunt, abunde testantur. Nostris vero temporibus, quanquam consuetudo ista fere sit abolita (penuria eorum credo, qui laudari meruerunt), illustrissimorum tamen virorum iussu, et quia publice interest, hoc sterili virtutum seculo tam rarum decus enituisse non ignorari, Seyfridi Promnicii fortissimi herois vitam, quantum de ea quidem mihi compertum est, paucis sed veris verbis et absque fuco commemorabo.

[A4b] Seyfridus itaque Promnicius, genere ab ultima ori- gine nobilissimo ortus, patrem habuit sibi cognominem, strenuum virum et qui ob praeclaras animi dotes consiliarii

[Druckausgabe S. 299]
titulum apud Imperatorem meruit. Res eius ab initio minus abundantes Reverendissimus Vir Balthasar Promnicius Episcopus VratislaviensisSachanmerkung, ex cuius singulari benevolentia Soraviam et Tribelium legitimus haeres nactus est insuperque Sagani, Pribusii et Naumburgi creditor hypothecarius asscitus, in opes non contemnendas traduxit. Neque minorem a materna familia dignitatem obtinuit. Mater enim Ursula Gotschia fuit, peranti- quae, quod nemo non novit, praecipuaeque stirpis, Iohannis Got- schii, qui maxima cum laude sub Sigismundo II., Polonorum rege, stipendia fecit, et Hedwigis Promniciae, episcopi Balthasaris, cuius paulo ante mentionem fecimus, ex fratre neptis, filia; quae faecundo cum priore marito coniugio, quod quinto et decimo aetatis anno iniit, viginti, cum altero quatuor liberos in hanc lucem edidit. Ex illo Seyfridus noster, anno M. D. LXXIII. die Februarii XXI. Vratislaviae post occasum fere solis natus est.

Educatus primum in matris, singularis exempli raraeque vir- tutis faeminae, sinu cultum honestarum rerum et amorem cum ipso lacte suxit. Iuvit postea naturam et indolem praestantissi- mam magistra studiorum BregaSachanmerkung, ludo literario inter paucas alias etiamnum apud nos celebris, et cui eximios omnium ordinum viros passim debemus. Ita multum interest, ubi et a quibus erudiaris. Inde RhadeciumSachanmerkung, Reginae oppidum Bohemiae non ignobile, doctrinae pariter et addiscendae istius linguae gratia cum fratre Weigharto, qui aetate aliquantum provectior erat, se contulit. Hic exorto quondam tonitru, cum generosus quidam adolescens ex gente Saltziorum inter hos fratres medius [B1a] fulmine tactus concidisset, ipsi prorsus illaesi, singulari conserva- tionis divinae exemplo, abierunt. Domum reversos WitebergamSachanmerkung pater anno M. D. LXXXV misit, ne, ut fieri fere apud nos solet, ea quae multo cum labore hactenus sibi acquisiverant, in umbra

[Druckausgabe S. 300]
patriae et otii licentia dediscerent. Biennio post moderatore studiorum Tobia PommeroSachanmerkung Leobergensi celeberrimam Italiae Academiam PataviumSachanmerkung petierunt; qua relicta cum Romam videndi animo mari se quondam credidissent, concitatis derepente tem- pestatibus fractaque nave tantum non absorpti sunt.

Annis tribus hoc itinere peractis patria eos rursum excepit; ubi cum aliquandiu commorarentur, maturiore iam aetate quae- que ad certaSachanmerkung studia vergere serio consuevit, diversitas ingenii, quae inter fratres erat, facile parentibus innotuit. Weighardo enim arma libris fere praeferente et in Belgium, illam id temporis officinam Martis et theatrum, tendente Seyfridum, qui et pro- gressus non contemnendos in studiis literarum dudum fecerat et praeclara quaeque minari ulterius videbatur, ad urbem Ante- norisSachanmerkung, cuius desiderio semper tenebatur, migrare denuo passi sunt. Quem locum nactus ubi rebus suis vacare absque impedi- mento posset, triennio integro inde se non commovit; verum nostris etiam artibus civilique scientiae equitandi peritiam insuper et armorum singulari apud aequales laude coniunxit. Mandato domum patris revocatus Vienna ex itinere, in quo casu infelici brachium fregit, StrigoniumSachanmerkung, robustissimam Pannoniae ad Danubium urbem, deflectit; quam tum milites nostri duce belli Carolo MansfeldioSachanmerkung profligato prius fortiter exercitu Turcico, qui solutum obsidionem venerat, et caesis quinque hostium millibus ingentique praeda recepta in deditionem redigebant.

Hic cum pulcherrimis nostrorum factis, quos gravissimi ducis tenax disciplina et invicta magnitudo imprimis excitabat, incensus militarem spiritum hausisset maiorumque famam et [B1b] immor- tale nobilitatis imaginumque decus, armis potissimum partum, cogitaret, honorifica futurae gloriae cupido magnum alias et summa quaeque secum volventem animum facile intravit. Vix itaque domi paullum moratus, parentibus licet quasi invitis, in

[Druckausgabe S. 301]
Pannoniam revolavit, prima hic castrorum rudimenta contra fata- lem Christiani nominis hostem approbaturus. Sed equis, sarcinis et impedimentis, quae fortuna belli est, paullo post amissis, morbo item Hungarico, quem vocant, praegravante, Plessam, haud procul Vistula oppidum ante conflagrationem miserabilem non inelegans et toparchas ex testamento Balthasaris Episcopi Prom- nicios nactumSachanmerkung, reversus est.

Defuncto anno M. D. XCVII. patre, cum ex testamento eius ad Seyfridum simul et Weighartum fratrem Hoierswerda, baro- natus in Silesiae et Lusatiae finibus situs, devolveretur, aequis redituum fructibus ambo primum usi sunt. Sed Seyfridus curam rei familiaris privataeque vitae obscuritatem natus ad actiones publicas patienti animo vix sufferebat. Itaque, cum ne integro quidem biennio socordiam hanc ut ipse credebat, et vitae clarioris neglectum fovisset, pactus certam pecuniae summam fratri bona ultro reliquit, seque totum studiis armorum, quae tunc in Dacia maximopere aestuabant, immersit. Quo favore apud eos, penes quos imperandi arbitrium erat, quaque existimatione apud ceteros cuiusvis ordinis tum vixerit, non est meum hic referre. Nam ob concredita nondum clarioris loci munera, ad quae illum non vigor animi et alacritas, quae illi nunquam defuere, sed usus et exercitatio aspirare adhuc vetabant, eminere altius minime poterat. Et privato militi conscientia recte factorum sufficere debet: ad ducem gloria omnium refertur. Anno tamen altero statim, ex quo militiae nomen dederat, mille peditum legatus sub Hectore illo nostri aevi duce Teschinensi Adamo WenceslaoSachanmerkung, imperatore Georgio BastaSachanmerkung, qui tum Caesari rem gerebat, factus est.

[B2a] Libet hic recordari singulare Daciae miserabilis fatum, vix scilicet unquam a tot seculorum memoria, quotquot apud veteres novosque scriptores recensentur, regionem istam belli expertem fuisse. Huc virtus Romana maximas non raro vires suas transtulit et ambiguis subinde praeliis fatigata, cum quibus sibi negotium esset, satis edocta est, donec suppressis incolis ipsa quoque post

[Druckausgabe S. 302]
annorum vix ducentorum imperium a gente barbara eiiceretur. Scilicet ut satisfieret acerbitati fatorum rapinas avaritia et regnandi libidine aliis ereptas repetentium, ab ipso Caspio mari transferenda ferocissimorum Scytharum arma huc erant! Ne de Saxonum irruptionibus dicam, qui ab octingentis aut praeter- propter annis has sedes tenent et nomine, moribus ac lingua Germani tam dissitis oris tantum non imperant. Ac mihi quidem de caussis tam pertinacis ob incerta belli miseriae nonnunquam cogitanti adhibuisse providentia Numinis hoc frenum illis populis videtur ne regionis fertilissimae abundantia opibusque freti reverentiam sui metumque, quod rebus secundis fieri consuevit, animis prorsus excutiant. Itaque nostro etiam ac patrum aevo nuspiam fortasse acerbius pugnatum.

Et eo quidem tempore, ut ad incepta redeamus, cum Promni- cius hic fortitudinem suam experiretur, quid, per Deum immor- talem, non actum est? Tradiderat Sigismundus Bathorius, quod hoc magno rei Christianae bono fieri crederet tollendaeque in- super prolis spem sublatam esse sentiret, Caesari Transylvaniam, Oppoliae et Ratiborii, principatu Silesiae, qui compensationis loco cum certo quotannis reditu ei offerebatur, pedem fixurus: facti postea subito poenitens repetit quod reliquerat. Hic cum plurimum turbarum dedisset mirasque concitasset tragaedias contractum priorem rescindere se nolle promittens, legatos hanc ob caussam ad Rudolphum mittit; paullo post Andream patruelem suum Transylvania donat, Turcasque etiam, ut de- [B2b] fen- sionem eius suscipiant, irritat. Sed Michael Walachiae despotaSachanmerkung fuso Andrea CardinaleSachanmerkung regionem totam Imperatori recuperat. Cum vero postea imparem meritis suis gratiam rependi existi- maret simultatesque cum Basta, qui res novas eum perturbato foedere moliri suspicabatur, non obscure aleret, (quamvis durante iam etiam invidia Sigismundum usque ad Istrum primo persecutus ingentem ei cladem intulisset iterumque Germanorum copiis

[Druckausgabe S. 303]
iunctus in Dacia fusis plus X. M. captisque CX. signis fortiter repressisset) iusssu Bastae a subornato ad hanc rem percussore hasta confossus periit atque nudus sociorumque inops indignum in modum ad vesperam usque sub dio iacuit. Prope ThordamSachanmerkung hoc accidit, celebre ob salinas ditissimas oppidum coloniamque olim Romanorum, ut inscriptiones ibi repertae et porta antiquae urbis in colle eminenti etiamnum integra evidenter ostendunt.

Gravissima omnino huius belli expeditioSachanmerkung fuit, sive incolarum spectes calamitatem, quorum statum vastatione locorum pro- miscua, direptionibus urbium et exustionibus, ut tristissimae ruinae, quas sine commiseratione aspicere nunquam potui, obviae passim satis testantur, necesse est fuisse longe miserrimum, sive nostrorum militum conditionem perpendas, quos non tam triginta Bathorianorum millia urgebant, quanquam haec quoque, quam fames, inedia, pestis et quicquid adversitatum instructissimi cuiusque exercitus fatigare patientiam solet, oppugnabant. Praelio contra Bathorium cum Princeps Teschinensis per caussam valetudinis interesse non posset, totum Silesiaci exercitus impe- rium Promnicio committebatur; quem cum fortissimo impetu hostibus opponeret ac equus, quo insidebat, globo traiiceretur, vix alterius militis conscenso salvus perstitit. Hic adeo raras virtutes suas et magnitudinem animi perspicuam omnibus reddi- dit, ut et singularem apud Bastam, profundae men- [B3a] tis virum quique non temere aliquem laudaret, gratiam iniret et inter praecipuos intimi eius consilii amicos postea haberetur.

Redacta deinceps brevi temporis spatio in deditionem a Basta terrore nominis non minus quam armis universa provincia, in Bataviam, ut et horum bellorum rationem, ab iis quibus hactenus interfuerat diversam, addisceret, miles voluntarius sedecim cum equis sese contulit. Non enim unum omnibus gentibus rem bellicam administrandi modum esse nemo negaverit. Belgae Germani alii- queSachanmerkung lenta bella ducunt, pecuniae magis quam militum prodigi, et non nisi praesenti occasione fere decernunt. Turcarum vero similiumque gentium maximum in equorum pernicitate, improvi

[Druckausgabe S. 304]
sis excursionibus, rapinis, incendiis fugaque perfugium est, et ut calore nonnunquam temerario ardua quaeque moliuntur, ita plerumque antequam speres animos, metu an naturae ductu ignoro, remittunt; obsidiones autem neque inferunt facile neque diu tolerant. Hinc non eadem ubivis locorum militantibus con- tingit felicitas. Quarum rerum documentum esse maximum potest adversa clarissimorum etiam ducum fortuna, qui faustissimo alias sub hac caeli plaga successu usi, sub altera ob contraria populi peregrini ingenia moresque et armorum ac pugnae dissimilitudi- nem praeter omnium expectationem victi sunt.

Promnicius a Mauritio NassovioSachanmerkung, cui iamdudum fama, quae nihil praeclarum latere diutius sinit, innotuerat, humanissime in castraSachanmerkung exceptus, plerisque etiam generis eminentia superioribus maiori in honore habitus est. Ac Slusarum quidem obsessioni cum interfuisset illique sese ultro inclusisset, post deditionem ad quam extrema penuria famesque ferme inaudita milites adegerat, triremesque decem cum omni apparatu captas neque precibus neque serio Mauritii monitus absterreri vel [B3b] retardari saltem potuit, quin praesentissimo et ob oculos versanti se discrimini libens volens exponeret. Tentabatur eo tempore quantis antehac nunquam viribus illa palaestra Martis et Troia nostri seculi OstendaSachanmerkung, Hispanis SlusarumSachanmerkung iactura magis magisque exacerba- tis, obsessis vero robur ab ipsa quasi calamitate et imminente momentis omnibus periculo capientibus. Hanc ille tamen urbem, sive ruinas potius urbis et harenam cadaveribus obtruncatorum squallentem dixeris, inter tonitrua tormentorum aeneorum et fulmina, quasi rebus undiquaque tutissimis, pulchritudinem excel- sae magnaeque gloriae vehementius quam caute appetens, vec- toria navicula petiit, et ad portum incolumis exceptus obsidionem tandiu toleravit, donec illa certis iisque honorificis ab utraque parte conditionibus solveretur. Dici non potest, quam exquisi- tissimis eum propterea verbis Mauritio praefectus oppidi Mar

[Druckausgabe S. 305]
quetus commendaverit, quibusque passim laudibus apud omnes extulerit.

Ingruente post hyeme, quamvis aegre dimissus, Hoierswerdam, non tam delitescendi gratia quam ut ad futuram bellorum tem- pestatem omni apparatu instructior rediret, discessit; vixque paucis ibi mensibus commoratus anno sequenti Belgium repetere constituit. Et Andream quidem HindenbergiumSachanmerkung, mechanicarum artiuum et geometriae peritissimum mihique coniunctissimum hominem, cum equis terrestri itinere praemisit; ipse Hamburgo navigans DaventriamSachanmerkung primo, inde in castra salvus pervenit. Sperabat tum Mauritius, cuius nomen retulisse sufficiat, cum factorum magnitudinem referre satis nemo possit, certis eum stipendiis imposterum bello interfuturum. Idemque ut fieret Marchio AnspacensisSachanmerkung cum magnis quibusdam amicis unice expetebat. Sed Promnicius, immortalitatem nominis amplissi- morumque facinorum conscientiam satis sibi esse pretii ratus, volonem suis sumptibus egit; ea nihilominus indu- [B4a] stria, ut cuivis facile ostenderet se gratis etiam vincere aut mori posse: nullis enim belligerandi occasionibus operis ac laboris invictus unquam defuit. In conflictu Mülheimensi imprimisSachanmerkung; ex quo thorace galeaque globis quassata, non inultus tamen, vix evasit.

Rebus deinceps ad pacem aut inducias saltem, mentione de his ab ipso etiam Rudolpho apud Belgii Ordines iniecta, spectantibus, equos et impedimenta in Silesiam misit; ipse conscio Mauritio Bruxellas ad Serenissimum Austriae Archiducem AlbertumSachanmerkung se contulit ibique tanquam voluntarius minister aliquandiu commo- ratus est, eo sane cum honore amplissimaque gloria, ut optimus et indulgentissimus Princeps, quae laus augustissimae huic genti propria est, plane invitus et non nisi cum egregia ad Imperatorem commendatione, quam ille tamen, sive satis alioquin conspicua

[Druckausgabe S. 306]
virtute sua fretus, sive alias ob causas, nunquam obtulit, post multas demum preces eum dimiserit. Hic mirari satis non possum, quoties assiduas tanti temporis expeditiones cogito (quadraginta enim annos fere duraverant) his pro iure in Bataviam suo, illis pro libertate, ad quam ob gestum, ut ferunt, in his oris a legatis quibusdam impotenter imperium proruperant, pugnantibus, et exacerbatione animorum incredibili utrinque concurrentibus, ea tamen prudentia sapientiaque civili usum fuisse Promnicium, ut ad quascunque se partes, scientiae militaris avidissimus, reciperet, non modo nullam male suspicandi occasionem ulli mortalium relinqueret, verum etiam gratiosum se acceptumque redderet omnibus.

Tali modo cum hactenus vixisset, in Britanniam Galliasque, rei bellicae potissimum, cuius omnia arcana diligentia incredibili scrutabatur, linguarumque et exercitiorum nobilium gratia pere- grinationem suscepit; detentusque in ea minus quadriennium in Silesiam demum, ingenti suorum applausu laetisque gratulationi- bus exceptus pedem retulit. Hic cum ad otium et [B4b] honestam quamque multo labore meruerat quietem conversus privatae curae tranquillitatem unice spectaret famaeque se tanquam sub- traheret, magnas, quibus a potentissimis orbis luminibus, Impe- ratore praesertim, Archiduce MaximilianoSachanmerkung, qui et cubicularii digni- tatem in eum contulerat, et Saxoniae Electoribus invitabatur, conditiones constanter repudiavit. Adeo ut dubites, quid in hoc viro magis admiratione dignum sit, quod negotiorum periculo- rumque semper excessit modum, an quod honorum temperavit. Potuit et aliis rationibus moveri: legenda nimirum mature vela esse, neque nimium fortunae, nunquam non antehac secundae, tribuendum; cum praesertim antiquis novisque experimentis eruditus sciret, plerosque maximas ac plurimas bellicas aut potius omnes actiones humanas feliciter aliquandiu summaque cum nominis sui gloria administrasse: mutata deinceps in peius priori sorte sive quod aetas ut corporis ita animi quoque vires languidiores reddit, non exiguam partae semel celebritatis famae- que iacturam fecisse.

[Druckausgabe S. 307]

Excusatione vero iustissima niti se tum credebat, cum a Prin- cipibus Silesiae et Ordinibus, quamvis flagitante bellorum civi- lium tumultu ea ingruerent tempora, quibus probare fortitudi- nem suam admirandasque dotes patriae universae facile potuis- set, sollicitaretur: Solo Consiliarii bellici titulo, nec ultra, con- tentus, armis enim in propria sua viscera saevientibus, utpote quae infaustis plerunque auspiciis geruntur, commodare manum sese nolle quavis occasione fatebatur: diris subinde devovens detestandam illorum malitiam, qui exigua spe lucri aut ambitione praepostera illecti nullam secum rationem ineunt, ubi et contra quos militare velint. Hanc pessimi exempli rem ab aliquot annis satis, eheu! superque experti sumus, excitante inter se parricidiale odium, quasi spectaculum exhibere ceteris nationibus vellet, Germania fratribusque, apud quos [C1a] plus interdum metus aliorumque autoritas valebat quam pietas et numinis reverentia, gladiatorio more concurrentibus.

Auxerunt hostilem hanc rabiem duces nonnulli, quibus cum ob augendas potissimum facultates expediret bellum lentius lentius- que trahi, privatam illi utilitatem publico commodo patriaeque ipsi anteponentes, omnem spem pacis quoquomodo impedire conati sunt. Quorum perversos et a candore Germano alienos mores si Promnicius imitari voluisset, emergendi occasionem toties sese oggerentem, cum neque consilii neque audaciae un- quam egeret, non omisisset. Sed ille, quanquam pecuniae modicus, constans semper fuit animique etiam aliquanto quam pro fortuna in qua versabatur maioris. Decennio enim integro litibus propter Baronatum Plessensem detentus saepiusque vix non pauper, ea tamen alacritate animoque omnem adversitatem tulit, ut didi- cisse se acri studio sensuque illud magnum Deoque vicinum: NON CONCUTI in utraque fortuna ostenderet.

Tandem decreto et sententia Matthiae et Ferdinandi, Sacratis- simorum Imperatorum, adiutus, Plessae domimium adiit. Et sub initium quidem de constituendis exactius sacris statim cogitabat; optimum se rei familiaris fundamentum iacere existimans, si pietati, pessimis hisce temporibus fere laboranti, succurreret. Adiungebat singularis misericordiae exemplum captivisque duo- bus capitis reis supplicia demebat, ut qua clementia usurus im- posterum esset subditis ostenderet.

Ceterum (nam de reliquis vitae eius institutis, moribus et

[Druckausgabe S. 308]
forma etiam dicendum est) armorum scientiae tantam civilium artium adiunxerat notitiam ut opinionem eorum falsissimam esse ostenderet, qui militaribus ingeniis deesse illud acumen ob castrensem iurisdictionem aliquanto obtusiorem opinantur, [C1a] quodSachanmerkung ad res subtiliores percipiendas requiritur. In commissis rei bellicae muneribus disciplinae gravis erat et morosus exactor, lentos excitare suetus, excitatos laudare, sua pericula temnere, communiaSachanmerkung cavere, omnes aggrediendi hostem occassiones quae- rere, quaesitas non omittere, neque illos sequi, quos in consultando viros dicas, in exequendo plus quam faeminas. Ita ut in uno homine dotes illae omnes complexae esse viderentur, quotquot in peritum belli ducem cadere possunt.

Inter medios autem tubarum clangores et strepitum armorum tanquam in pingui solidoque otio et imperturbata publicis occu- pationibus quiete exercitationibus suis locum dabat, atque hac ipsa re non tantum non segnior, verum etiam alacriori animo, exemplo erectorum ingeniorum, quae quo plus sibi vacant, hoc vehementiores edunt impetus, ad officium redibat. Sic in oppugna- tione Slusarum et Ostendae Gallicae et Hispanicae linguae (nam Italicae cognitionem ante habebat) magistro Florione quodam, palaestrae item, hastiludiis aliisque rebus equestri ordini familia- ribus operam navabat: adeo accurate horas curarum remissionum- que, hostis otii infensissimus, diviserat. Eodem etiam tempore a machinatoribus duobuse e Gallis natione, quos magnis sumptibus alebat, munire propugnacula, vallum extruere et quicquid ad hanc rem facit edoctus, tantis brevi profectibus usus est, ut Mau- ritio vel hanc unicam ob rem longe fuerit charissimus. Machinas belli non admovere munitionibus tantum ex usu praeceptorum accu- rato potuit, sed et ipse novas praecipuis artificibus in consilium vocatis meditatus est; eiusque rei documentum eximia quadam inventione marchioni Iegerndorffensi quodam exhibuit.

Quantum notitiae circa pyrobolos et tela missilia ignita haberet, ad BudissinamSachanmerkung comes Electoris Saxoniae satis osten- [C2a] dit. Geometriae et peritissimus fuit et non pauca in hunc usum varii generis instrumenta magnis impensis coemit: gnarus siquidem, si qua alia, hac potissimum arte disciplinam militarem in locis ad

[Druckausgabe S. 309]
deditionem compellendis, faciendis castris, instruenda acie, turmis partiendis, ordinandis et iusto temporis articulo cogendis disponendisque machinis maximopere adiuvari. Arithmeticam ab Hindenbergio, astronomiam a Bartholomeo ScultetoSachanmerkung et Mol- lero, quorum causa Gorlicii sex mensibus et ultra substitit, sin- gulari industria didicit. Ceteris artibus mathematicis astrorumque scientiae tantum tribuit, ut ubivis locorum ex viris hanc ob rem claris de vitae suae eventu fatoque quaerere sit solitus. Reliqua non minus studia liberalia uti puer adhuc, ita posteriori etiam aetate, cupide et laboriosissime exercuit. Medicinae scientiam et tenebat ipse et professores eius quibuscunque poterat modis fovebat. Chimicorum nulli facile cessit; profuse liberalis in omnes, a quibus rari aliquid in hac arte doceri se posse credebat. Istos autem de circo homines (ita enim eos nominabat) qui peritiam conficiendi ex alia materia auri venditant, ut pro impostoribus semper habebat, ita nullis argumentis adduci potuit, quin opi- niones eorum et scripta risu prosequeretur illudque in colloquiis familiaribus occasione sermonis saepenumero proferret: Alchi- mistae quod capiendum illis erat minime ceperunt, et interim amiserunt quod possidebant. Quam ego tamen litem meam non facio? Contentus illius hisce de rebus iudicii meminisse, cuius vitam dum describo, ne minutiora quidem salvo officio praeterire possum. Veterinariam adeo callebat, ut consilio eius in curandis equis nobilioribus amici dexterrimo sucessu nunquam non usi sint. Circa equos tamen perinde infelix fuit, adeo ut fervente quondam maxime conflictu quodam in Dacia lapsu gravissimo prope fuerit ut periret.

[C2b] In poliendis gemmis cum quovis gemmariorum contendere poterat; et est adhuc penes amicum quendam meum instrumen- tum, quo ad hanc rem uti solebat. Pingere praeterea, vitro inci- dere, sculpere et caelare non alienum putavit eius esse dignitatis, quam avitis imaginibus partam propria virtute auxerat; sique de statuario, pictore, vasculario aut aliis eiusmodi artibus praecel- lenti viro inaudisset, lautis eum conditionibus accersitum non prius dimisit, donec praeclari aliquid ab eo addidicisset. Et omnia quidem harum rerum secreta (habent enim inferiores etiam disci

[Druckausgabe S. 310]
plinae quaedam non in aperto iacentia) magna cum cura et dili- gentia in usus suos congessit chartisque sua manu mandavit.

Conviva erat facetus multique ioci; quamvis potus nonnun- quam, vehemens alias etiam more praestantissimorum ingenio- rum et calidus, facile in stomachum eruperit quaedamque non pro solita comitate sua commiserit. Itaque cum voto se quondam obstrinxisset integro sese octennio gustare vinum nolle, promissa sanctissime observavit. Uxorem, quanquam molliorem sexum, qua civilitate erat, singulari favore ac benevolentia prosequeretur, nunquam duxit: sive illum incertus vitae militaris status primum absterruit, sive postea cum sibi vivere cepisset, mors praevenit. Amicis facilem se praebebat et humanum, neque quicquam eius conversatione iucundius erat. Simulare et dissimulare, quae vulgares aularum artes sunt, ut non noverat, ita libere animi sui sensa apud unumquenque proferebat, honestiusque putabat pa- lam offendere, quam clam odisse. Singulari certamini temere se nunquam commisit, immanissimos eorum mores subinde incre- pans, qui ob poculi unius fide minus bona exhausti aut levissimae alterius rei caussam ferarum instar tela interdum stringunt et non magistratus mo- [C3a] do, verum ipsius etiam naturae divi- nasque leges pessimo exemplo conculcant corporisque pariter et animae iacturam casui caeco, quem plurimum hic valere nemo ignorat, imprudenter exponunt. Provocatus tamen et cum famam suam nominisque integritatem tueri aliter sese haud posse animad- verteret, non alio vultu in hostem ibat, quam quo comissationibus aut amoenis sodalium colloquiis interesse consueverat. Neque unquam, accedentibus ad alacritatem imperterritae mentis viribus corporis etiam et exactaSachanmerkung artis peritia, victus discessit. Valetudine prospera erat et incorrupta, adeoque medicus optimus sua ipsius ope raro indigebat, nisi quod melancholiam, solenne ingeniosorum malum, effugere nonnunquam vix poterat. Statura fuit pene iusta, facie decora serenaque, capillo subnigro, caesiis oculis, ventre fere proiecto, robore praecipue et ingenua totius corporis pulchritudine. Ad haec cultus accedebat: non effoeminatus ille aut mollis, neque rusticus tamen, sed virilis ac vere militaris. Status quoque, incessus, sessio, vultus, sermo, manuumque motus eiusmodi, qui- bus non minus autoritatis inesset quam gratiae.

[Druckausgabe S. 311]

Mense Ianuario Anni M. D. C. XXIII. febrim nactus est, re- missam primo et de qua nihil mali suspicabatur, sed quae postea calore tanto exarsit, ut quassato corpore continuis eum vigiliis misere attriverit. Itaque cum periculum sentiret, ut vitam optime peractam laudabili etiam exitu clauderet, mortalibus omissis, sanctis cogitationibus animum totum accommodavit. Et accer- sito statim sacrorum ministro, quaedam meditatae instar oratio- nis diserte admodum et nervose protulit, quorum haec fere summa est: Iam demum se exactius novisse mirandam illam Dei qua negotia mortalium moderaretur rationem. Pauperem se parvisque facultatibus praeditum sanis integrisque viribus fuisse; nunc sorte ex animi sententia votoque [C3b] mutata, prosperoque rerum statu, tertia se vice uno anno decumbere. Hoc nempe fatum divitiarum esse, ut maximas non raro miserias comites secum trahant. Et caussam quidem dici facile posse, ne scilicet homines fortunae muneribus elati eorum obliviscantur, quae fortunam nihil concernunt. Laetiores eos fere videri, quos illa nunquam respexit, quam quos ob hoc respexit, ut desereret. Sibi voluntatem divinam sufficere, satis iam tot annorum cursu edocto, vitam hanc ex continuis mortibus, aegrotationibus, aerumnis, metu, deside- rio, dolore laboribusque constare, nec quicquam firmi uspiam reperiri, cuius fiducia freti securam nobis tranquillitatem pro- mittere possimus. Deum habere patrium erga nos animum: exci- tare liberos suos, damnis, operibus, periculis exercere, sudorem nobis et interdum lachrimas excutere. SuccurrereSachanmerkung tamen maxime laborantibus, neque plus oneris imponere, quam sufferre valeant. Eadem quoque fiducia sese praeditum valetudinis mala praesenti animo contemnere, ultimam fati legem expectare, duci malle quam trahiSachanmerkung.

Iubebat deinde caput decimum Danielis ex sacris literis legi, quod de viro quodam inusitatae formae cultusque agit, cui, contra regem Persarum se defendenti, primus principum Michael auxilio succurrit. Qua historia sive visu sacerdos commode subsidii divini praesentiam referri dicebatSachanmerkung, neque alium esse hunc Michaelem quam Christum Iesum Conservatorem humani generis unicum.

[Druckausgabe S. 312]
Eum ipsum etiam affuturum nunc laboranti et non istas solum corporis molestias, verum etiam quicquid affectam mortis cogita- tionibus et mole vitiorum mentem premeret opem suam implo- ranti amoturum.

His erectus, post medicinam animi corporis quoque con- [C4a] temnendam non esse aiebat, suumque medicum et Oppaviensem ac Oppoliensem vocari iubebat. Hi cum venirent, vestitus ut con- sueverat obviam illis processit totamque morbi sui scenam expli- cavit. Inquisito autem frustra omnium remediorum genere, pa- tientiam pharmacorum loco arripuit, seriisque precibus ad Deum conceptis idem ut astantes facerent monuit. Malo in dies magis magisque serpente, veste repetita de strato prosiliit, iisdem fere quibus Vespasianus verbis: Militem stantem mori oportere. Mani- bus sublevantium repositus, post exceptas devotissima pietate consolationes, magna vocis atque vultus constantia vicisse se di- xit, et sic obdormiscentis adinstar animam a Deo Optimo Maximo sibi traditam eidem sub ortum diei reddidit. Funeratus est Plessae solenni illustrium virorum pompa, maiorumque monumentis illatus.

Et potuisset quidem, quippe integra adhuc aetate, diutius superesse; sed si vitam potius quam tempus vitae divinarumque quibus praeditus erat virtutum consummationem contemplamur, aevum sane longissimum peregit. Quid enim astruxissent amplius felicitati eius anni aliquot, quibus elapsis idem faciendum fuisset, quod nunc tam placido beatoque fine factum videmus? Paucos sane, si fortitudinem, constantiam, sapientiam et quicquid com- mendare mentes erectas solet perpendimus, pares habuit, vix ullum superiorem. Non videt praeterea magnam illius temporis partem, qua convulsis reipublicae fundamentis turbatoque divi- narum humanarumque rerum ordine nescio an non expediat mori; vivere certe patriae amantibus molestum est. Evasit per- petuam valetudinem, et hoc quod caducum fuit, quod instar car- ceris immortalia tentantem saepe animum retinuit, terrae, magnae omnium matri, reddidit. Ut anima in beatas superorum sedes transla- [C4b] ta sempiterna solidaque quiete fruatur, misericordiae divinae servatorique suo Christo debet; famam autem nominisque ingentis gloriam tantum abest ut sepultam cum corpore existi- memus, ut nunc demum eam integras vires sumpturam esse certo credamus.

[Druckausgabe S. 313]

A me, qui et benigno eorum quibus unice charus erat iussu et admiratione maximarum virtutum ductus vitae eius ordinem descripsi, pauca haec habeat, quae licet aeterna non erunt, cum in hoc contemptu optimarum artium ne doctissimus quidem pro- mittere sibi tale quid audeat; extabunt tamen aliquandiu tanquam monumentum earum rerum, quas mali facilius carpere, quam boni possunt imitari.




Zitierempfehlung:

Martin Opitz, Promnicii Vita, in: Hybridedition der deutschsprachigen Werke des Martin Opitz. Band II, 1, hg. von der Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel, 2018ff. URL: https://opitz.hab.de/edition/band-ii-1/ii_1_60/ (abgerufen am: )

Zitierempfehlung der Druckausgabe:

Martin Opitz, Promnicii Vita, in: George Schulz-Behrend und (Hrsg.), Band II, 1